پایگاه خبری صدای نفتی

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

استان خوزستان از دیرباز، مقصدی برای گردشگران و همچنین؛ بهشتی برای باستان شناسان محسوب می شد.این استان، علاوه بر داشتن آثاری از دوران پیش از تاریخ و عصر سنگ، قدیمی ترین نمونه های آثار باستانی از دوران تمدن های باستانی”عیلام” و ماد تا هخامنشی و ساسانی را نیز دارا می باشد.استانی که با اکتشاف نفت در ۱۹۰۸میلادی به مهد صنعت نفت نیز تبدیل شد.
همزمانی کاوش های باستان شناسی با اکتشافات نفتی در این منطقه بسیار قابل تامل بوده و نکته قابل توجه این است که کشف یکی از مهمترین سایت های باستانی این استان، یعنی معبد”چغازنبیل” و پس از آن کاوش در دیگر سایت های باستان شناسی در این استان، بی ارتباط با فعالیت ها و خدمات صنعت نفت نبوده اند و گزارش های منتشر شده در بولتن های نفتی، تایید کننده این ارتباط تاثیرگذار هستند.
چغازنبیل، یکی از مهمترین محوطه های باستانی کشف شده در جنوب غرب ایران و به کمک فعالیت های اکتشافی نفت در این منطقه است.در بولتن”نفت خیز”شماره۲۰ از سال چهارم دوره انتشار این بولتن می خوانیم؛ داستان تاریخی کشف آثار باستانی چعازنبیل در سال۱۹۶۱ به وسیله دکتر گیرشمن رئیس هیئت باستان شناسی فرانسوی مقیم ایران به رشته تحریر درآمده است.این ساختمان عظیم بوسیله پادشاه عیلام اونتاش گال در سال۱۲۵۰ق م بنا شد و به دور اونتاش مشهور گردید.مهاجمین آشوری در سال۶۴۰ق م که کشور عیلام را سرنگون کردند این بنا را نیز منهدم ساختند.زمین شناسی که در تجسس نفت در اطراف شوش کار می کرد، آحری منقوش به نوشته هایی از دورن تپه کوچکی از خاک بدست آورد و به ملاقات باستان شناس فرانسوی که در حوالی شوش چادر زده بودند می رود.در این آجر با خطوطی که برای باستان شناسان آشنا بود داستانی از بنای مقدس که بوسیله شاه اونتاش گال ساخته شده بود ذکر گردیده بود.از طرف دیگر، بنا به روایت مشکوک، یک گروه زلزله نگار پس از انفجار آزمایشی در آن تپه بخصوص، قطعات جواهری بدست آوردند که این نیز داستان دیگر از کشف این تمدن بود.(نفت خیز/۱۳۴۵/ص۱۰)
همزمان با توسعه فعالیت های نفتی در خوزستان، کاوش های باستان شناسی نیز ادامه پیدا می کند و ارائه خدمات صنعت نفت به کاوش های باستان شناسی نیز در دستور کار قرار می گیرد.
بعنوان نمونه می توان به گزارش دکتر گیرشمن در کتاب چغازنبیل اشاره کرد که ضمن معرفی همکاران خود، از مدیران نفتی نیز بابت حمایت هایشان تشکر کرده است…اجازه می خواهم که در اینجا یادآور کمکی باشم که به صورت سخاوتمندانه ای از سوی مدیران کنسرسیوم نفت ایران آقایان شولتنScholten برلنBerlin جان جوشمJeanJochem و همچنین از کمپانی های نفتی فرانسوی و آقای رولان دومتزRoland-de-Mets نماینده آنها در تهران به هیئت داده شد. (گیرشمن:چغازنیبل،۱۹۶۴/ترجمه اصغر کریمی(۱۳۷۳) صفحات ۱۴و۱۵)
خدمات صنعت نفت به کاوش های باستان شناسی محدود به اکتشافات چغازنبیل نماند.در مسجد سلیمان، مرکز فعالیت های نفتی نیز دکتر گیرشمن و همکارانش با هزینه و کمک صنعت نفت و تامین ماشین آلات و تجهیزات به کاوش در تپه های باستانی سرمسجد و بردنشانده پرداختند.
رومن گیرشمن در گزارش خود از مسجد سلیمان و در توصیف این تپه های باستانی در بولتن نفت خیز نوشت؛…تاریخچه این منطقه بسیار جالب است.آشوربانی پال پس از گذشتن از رودخانه ایداید(دز کنونی)به سرزمین هیدالو که به روایتی در ایالت شوشتر کنونی واقع شده رسیدند.آشوربانی پال فرمانده آشوریان به این نیز اکتفا ننمود و پیشروی خود را از طرف مشرق ادامه داد و به دامنه سلسه جبال بختیاری که مرز غربی حکومت پارسوماش بود رسید.سیروس اول، پسر هخامنش فرمانروای این حکومت که در نسخه خطی آشوری کوروش نامبرده شده است، به منظور پیمان وفاداری نسبت به قوای فاتح موافقت نمود که فرزند ارشدش را به رسم گروگان به آشوریها تسلیم کند.این واقعه که اولین تماس مستقیم ایرانی ها و آشوری ها بود، ما را به حقایق قابل توجهی در مورد پهناوری سرزمین”پارسوماش” و از جمله منطقه ای را که مسجد سلیمان کنونی، اولین مرکز تولید نفت در خاورمیانه در آن واقع شده است، آشنا می کند.در این شهر آثار و بقایای زمین مسطح و بلندی که با دست بشر ساخته شده در کنار کوه پایه ها وجود دارد و پژوهندگان نفتی بر این عقیده هستند که بعلت وجود گاز نفت در این نقطه، آتش جاودانه فروزان بود و آن را آتشکده می خواندند و در اثر حفاری و گمانه زنی در این محل، ایوان سه گانه ای مشاهده گردید و به این نتیجه رسیدیم که این مکان روزی محل سکونت اشراف آن دوران بوده است.در پانزده میلی شمال غربی مسجد سلیمان و در دو(۲)میلی ساحل چپ کارون، آثار دیگری به نام “بَردنشانده” وجود دارد که از نظر معماری و ساختمان مشابه با آثار سرمسجد(آتشکده)می باشد، با این تفاوت که آثار موجود دربردنشانده بیشتر بوده و خرابه های دهکده هایی در اطراف آن مشاهده گردیده اشت.(نفت خیز/سال نهم شماره۱۷/پنجشنبه۹اردیبهشت۱۳۵۰ صفحه۷)
کمک های صنعت نفت به کاوش های باستان شناسی تنها محدود به مناطق نفت خیز خوزستان نبود.در جزیره خارک، که برای ساخت مهمترین پایانه صادراتی نفت انتخاب و تاسیسات نفتی در آنجا تاسیس شده بود نیز صنعت نفت به اقدام در زمینه حفظ و نگهداری میراث باستانی و تاریخی اقدام نمود.
در یکی دیگر از بولتن های نفتی به نام؛ “نامه صنعت نفت”و در یکی از شماره های سال۱۳۴۳ آن بولتن، می خوانیم؛ جزیره خارک که بیش از ده(۱۰)میل مربع مساحت ندارد، از دیرزمانی قبل، اهمیت فراوان داشته و آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است.آثار تاریخی خارک از هزار سال قبل از میلاد شروع می شود و شامل مقابر دولمن از انسان های ماقبل تاریخ و معبد نپتون از یونانیان و مقابر پالمیرایی که یک زمان بازرگانی بین شرق و غرب را اداره می کردند و آتشکده زرتشتی و کلیسای نسطوری زمان ساسانیان و همچنین آثار دوره اسلامی از قبیلنفت

مزار میر محمد می باشد.شرکت ملی نفت ایران پس از مذاکره با وزارت فرهنگ حفظ این آثار باستانی را برعهده گرفت و شرکت های عامل اخیرا مبلغ ۴۶۰۰۰دلار برای این منظور واگذار کرده اند.به این ترتیب، با وجود پیشرفت و توسعه تاسیسات جدید صنعتی در خارک، آثار باستانی آن از میان نخواهد رفت و اهمیتی را که این جزیره در دوران های گذشته داشته است نشان خواهد داد.(نامه صنعت نفت دوره دوم شماره اول خرداد۱۳۴۳ صفحه۱۲)
میراث باستانی در استان خوزستان و در جوار میراث صنعتی نفت، در این بخش از سرزمین ایران، ارتباطی ملموس و کهن با یکدیگر دارند.اگر روزی مورخی همچون”هرودوت”از وجود و بهره برداری از چشمه های قیر اطراف شوش خبر داد و روزی دیگر باستان شناسانی چون؛ “دمورگان” و “هرتسفلد” از وجود رگه های قیر و نفت در قصر شیرین و کرمانشاه گزارش دادند، از سوی مقابل، مهندسان زمین شناس کمپانی نفت نیز به کشف راز سر به مُهر و مدفون در تَل عظیمی از خاک در چغازنبیل خوزستان کمک کردند و پس از آن نیز بخشی از درآمدهای نفتی ایران، صرف توسعه فعالیت های باستان شناسی در سرزمین نفت گردید.
گزارش های تاریخی بولتن های نفتی همچون؛ “نفت خیز” و “نامه صنعت نفت” مستندنگاری و تایید کننده این ارتباط تاریخی و بسیار قابل توجه هستند.